محمد برشان
نویسنده و پژوهشگر
Mohammad.barshan@yahoo.com
آب ها و باور ها
آب گاهی اوقات هیچ صدایی تولید نمی‌کند، به همین منظور گاهی از نقش سکوت آب در معماری بهره‌برداری می‌شود واین موضوع برای آدمی یک نوع حس رهایی به ارمغان می‌آورد در خانه‌های ایرانی و معابد و کاروانسراها همیشه نقش آب پررنگ بوده است، نقش آب در شکل‌گیری نخستین زیستگاه‌های انسانها پاسخی به یک نیاز زیستی است، درک مفهوم آب در معماری همان درک معماری آب است. نیایش گاه‌ها و معابد و آتشکده‌ها در کنار آب و در نهایت احترام به وجود آب شکل گرفت. گویی آب گذرگاه انسان برای ورود به دنیای دیگر بود. در معماری ایران باستان تحولات مربوط به شهرها و رابطه ساختار میان باغ و شهر آن چنان است که می‌توان از سویی باغ را شهر و شهر را باغ نامید. آب وقتی با پوست و تن آدمی تماس حاصل می‌کند، صمیمی‌ترین تجربه شخصی را بین ما و خودش ایجاد می‌نماید. تماس با آب می‌تواند روحمان را از قید و بندها رها سازد. آب پیام‌آور روشنایی و پاکی است. آب چه در حال سکون و چه در حالت حرکت نوازش‌دهنده روح انسان است. حرکت و موسیقی آب در جلوه‌گری بیشتر فضای سبز، نقش در خور توجه دارد. آب در حال حرکت نیز منعکس کننده امواج نور در فضاست. در آب نیروی نهفته خاصی وجود دارد که قادر است انسانها را از امراض و بیماری‌های مختلف نجات دهد. آب به مردگان نیز امید زندگی مجدد می‌بخشد و به این خاطر آب سمبل حیات و زندگی است.
در سحر و جادو نیز آب تأثیر بسزایی دارد و حتی امروز نیز بوسیله آب پیشگویی‌هایی می‌کنند. نزدیک آب عشق متولد می‌شود، آب همچون علامت برکت است، نماز وقتی کامل است که نمازگزار با وضو خود را پاک کرده باشد. آب قادر است آنچه را که در ذهن ما می‌گذرد آشکار و ضمیر ناخودآگاه ما را بیدار کند، اگر کلمات خوب از طریق قلب‌های خوب خلق شود آب را تغییر می‌دهد و آب هم به نوبه‌ی خود دنیا را به سوی بهتر شدن دگرگون می‌کند.آب وقتی حبس شود می‌میرد بنابراین باید بطور مداوم جریان داشته باشد آب قابلیت خواندن و حفظ کردن اطلاعات را دارد، ملکول‌های آب مانند دیسک کامپیوتر پیام‌ها را در خود نگه می‌دارد و حمل می‌کند. آب خوب یا بد به تک تک ما ربط دارد، تمام آبها حتی یک لیوان آب به بقیه آبهای جهان ارتباط دارد. آب افکار و دعاهای ما را در درون خود حمل می‌کند. تمام زیبایی‌ها از آب نشأت می‌گیرد آب وقتی در معرض موسیقی قرار می‌یرد دارای انرژی می‌شود و بلورهای زیبا تشکیل می‌دهد. زمانی که انرژی در تمامی گلها به آب منتقل می‌شود بیماران با نوشیدن چنین آبی از مزایای شفابخش روحی و جسمی آن بهره‌مند می‌شوند. آلودگی آب یعنی آلودگی روح و روان و تا زمانی که ما دیدگاه خود را تغییر ندهیم هرگز قادر نخواهیم بود آب را به شکل خاص اولیه برگردانیم. آب به عنوان اجابت دعاهای ما به زمین آمده است. واکنش آب در برابر عشق و قدردانی هیچ نیست مگر عظمت الهی. هوشیاری، آگاهی، نیت خیر، خنده و عشق همگی حیاتی تازه به آب می‌بخشد.
آب وارد کره زمین می‌شود و در آخر در سفری شگفت آور و بی‌پایان به دور دست کائنات بر می‌گردد. روزی آب موجود در این سیاه سفری را به بیرون از خود یعنی به سوی کهکشان شروع می‌کند. ایرانیان باستان آب را که یکی از ایزدان مقدس می‌شمردند، تقدیس و تکریم می‌کردند و با انجام مراسم ویژه به مناسبت‌های روحانی خاص برای آب قربانی کرده و نثار می‌داده‌اند. بدین منظور گودالی کنار آب رود، دریا و یا چشمه می‌کندند و قربانی را درآنجا خون می‌ریختند تا خونش آب را آلوده نکند. هشتمین ماه سال و دهمین روز هر ماه به نام عنصر حیاتی و مقدس آب، آبان نامگذاری شده است. در آبان روز، جشن سرور آمیز بر پا می‌داشتند که آن را آبانگاه می‌نامیدند. آناهیتا سرچشمه همه آبهای روی زمین است و نطفه همه مردان را پاکیزه می‌گرداند و بطن همه مادگان را تطهیر می‌کند و شیر را در پستان مادران پاک می‌سازد و در حالی که در جایگاه آسمانی خود میان ستارگان قرار دارد، سرچمشه دریای کیهان است. آناهیتا الهه عفت و شرم است. ایرانیان باستان روز اول اسفند جشن آبسالان به مناسبت روان شدن جویباران و آبشارها و همراه با نمایش‌های شاد و خنده‌آور به نام کوسه سواری انجام می داده اند. در دهم اسفند جشن را در کنار رودها در گرامیداشت رودخانه‌ها برگزار می‌کرده‌اند، نوزدهم اسفند را نوروز رودها می‌نامیدند و به لایروبی و پاکسازی چشمه‌ها، نهرها و کاریزها می‌پرداختند و بر آنها عطر و گلاب می‌پاشیدند. بیستم اسفند روز گلدان بود که به کاشت گل و گیاه و درختکاری اختصاص داشت، آخرین روز زمستان در جشن اوشیدر، دختری آراسته را سوار بر شتری زیبا و آذین شده به کنار آبهای فرخنده و گرامی دریاچه هامون می‌بردند تا مراسم نمادین باروری و زایش را با سرور و شادمانی برگزار کنند و شب هم چراغی به نشانه روشنایی و پایندگی همیشگی خانه و کاشانه و میهن روشن می‌کردند و در درون هر خانه آتشی برفراز بام‌ها بر می‌افروخته‌اند. دریاچه هامون نشانگر توأمان توجه و تقدس آب و آتش در نزد ایرانیان است و بدینسان نشان می‌دادند که آب نماد آزادی است. ایرانیان باستان از تغییر فصول و پدیده‌های چله و تغییر آبها آگاه بوده‌اند. آنها شب چله یا شب یلدا را مفصل جشن می‌گرفته‌اند، چون بر این باور بوده‌اند که آبها در شب چله بزرگ به خواب می‌روند و به همین منظور در بسیاری از جاها که قنات‌های استخری وجود داشته طی مراسمی در اولین ساعات دی ماه درب قنات را مسدود می‌کرده‌اند و آب ها تا شب چله کوچک یعنی شب سده به خواب می‌رفته‌اند. براساس باور آنها شب سده شب بیداری آبهاست. در صورتی که آب نر باشد و در شب سده رها نشود طغیان می‌کند و راه به بیرون می‌گشاید و آب ماده آرام آرام راه خود را باز می‌کند، پس شب سده باید راه آب باز شود و چنانچه شب سده با شب چهاردهم ماه توأم بوده باشد به تماشای مهتاب در آب ماده می‌ایستاده‌اند. چون مهتاب در آب ماده آرام ولی در آب نر مواج بنظر می‌رسد و حضرت خضر (ع) بی‌صبرانه منتظر رها شدن آبها و پیوند آب و زمین است. خضر که از جلوه‌های بارز آب و جاودانگی است سفر خود را از جشن آبریزان در تیرماه شروع می‌کند و در جشن آبانگاه آبان ماه استراحت مختصری می‌کند و شب چله بزرگ منتظر خواب آبها و شب چله کوچک در انتظار بیداری آبها و روز اول اسفند منتظر روان شدن آبهاست. بر اساس باور ایرانیان باستان همه آبهای جهان در لحظه نامعینی از شب یلدا به خواب می‌روند و از حرکت باز می‌ایستند و در آن لحظه اگر کسی دست در آب کند هر چه از خداوند بخواهد به آن می‌رسد چون در لحظه خواب آبها درختان سر فرود می‌آورند و به آبها سلام می‌دهند و در آن لحظه آبشارها و جویبارها از صدا می‌افتند و آن لحظه لحظه نزول برکات است. بسیاری معتقدند آبها در شب عید قربان به خواب می‌روند، عده‌ای می‌گویند شب 21 ماه رمضان هنگامی که خضر عبور می‌کند آبها از حرکت می‌ایستند، بعضی می‌گویند شب 13 تیر که حضر می‌آید آبها لال می‌شوند و آبشارها و جویبارها از صدا می‌افتند، گروهی خواب آب را لحظه‌ای از نیمه شعبان و سبب آن را در گذر کردن امام زمان می‌دانند.
بسیاری می‌گویند در یکی از شبهای قدر برکت به زمین می‌آید، خضر گذر می‌کند، آبها ساکن و درختان به زمین خم می‌شوند. در مراسم عروسی رسم بوده که برای عروس آب می‌ریخته‌اند و عروس و داماد به یکدیگر در کاسه‌ای آب نگاه می‌کردند و سپس هر دو آن آب را می‌نوشیدند. آب ریختن پشت سر مسافران در ظرف از دیگر رسوم مربوط به تقدس و کرامت آب است.آب پیک امام زمان است در بسیاری از نقاط چاه‌های متعددی وجود دارد که به نام چاه امام زمان نامیده می‌شود.در هنگامه تحویل سال تمام افراد خانواده دور هم جمع شده و در میانشان کاسه‌ای پر از آب روی سینی بزرگی قرار می‌دهد، در آب عطر و گلاب می‌ریزند و بزرگ خانواده دعای تحویل سال را می‌خواند و سپس با زمزمه‌ی دعا و درود گویان آب کاسه را به وسیله انگشتان به روی همه افراد خانه می‌پاشند و بقیه آب را در گوشه حیاط می‌ریزند.قبل از نوروز پیک‌های بهاری در کوچه‌ها راه می‌افتند و آمدن بهار را بشارت می‌دهند مردم پشت سر آنها آب می‌پاشند و قبل از آمدن میرنوروزی کاسه‌ی پر ازآب که درون آن سیب و انار است به میر نوروزی تقدیم می‌کنند.انسانها هنگامی که خواب بد می‌بینند به نزد رود یا چشمه‌ای رفته و خواب خود را برای آب بازگو می‌کنند یعنی توسط آب از بلاها نجات می‌جویند.هنگام جان دادن مریض در گلوی او چند قطره آب می‌چکانند تا که از این عالم بی‌بهره نرود.رابطه آسمان و آب در اندیشه انسانی براساس تجربیات شکل گرفته ابر، باران، رنگین‌کمان، برف، تندر، آذرخش، هاله ماه، ستارگان، خورشید، کهکشان و راه شیری در مجموعه مظاهر آسمانی مربوط به آب هر یک جایگاهی دارند.
منابع
- بهار مهرداد، گزارش بندهش، انتشارات توس، تهران، 1369
- برنجی سلیم، قوم از یاد رفته، انتشارات دنیای کتاب، تهران، 1367
- دوستخواه جلیل، گزارش و پژوهش اوستا، انتشارات مروارید 1363
- میرشکرایی محمد، انسان و آب در ایران، گنیجنه ملی آب ایران، تهران،1380
- تحقیقات میدانی نویسنده که دستمایه تهیه فیلم بلند خواب آبها که توسط آرش اسحاقی کارگرانی شد و از شبکه مستند و چندین شبکه استانی پخش شده است.