قنات بزرگ وزوان؛ اعجاز فناوری کهن
وزوان در شمال استان اصفهان در بین مسیراصفهان به تهران قرار گرفته و تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر دارد. در گذشته ای نه چندان دور اغلب سکنه آن به کشاورزی و کاشت پنبه، گندم، جو، سیب زمینی و همینطور قالی بافی، نمد مالی، گیوه دوزی، آهنگری مشغول بوده اند ولی امروز اشتغال به صنایع دیگر جای مشاغل قدیم را گرفته است. وزوان را وژگون و وجگون هم می نامند. نام اصلی و قدیمی آن، «وژگون» بوده و بررسی های انجام شده قدمت آن را به پیش از اسلام می رساند.بنا بر برخی روایت ها وزوان به معنای محل وزش باد بوده است که مسیر وزش بادهای جنوب غربی-شمال شرقی بوده و براساس روایت دیگر وجگون به معنای پرداخت وجهی برای خرید طلا می باشد. وزوان تاریخ کهنی دارد و اشاره به وجود کاروانسراها، قلعه ها و آب انبارها در منابع مختلف، که تعداد محدودی از آنها اکنون به جای مانده اند گواه این مدعاست. از این میان قبرستان تاریخی وزوان متعلق به زرتشتیان و قنات بزرگ و کهن وزوان قابل توجه هستند. در قبرستان قدیمی وزوان سنگ قبرهایی مشاهده شده که به نظر می رسد قدمت بسیار زیادی دارند و قبل از اسلام هم وجود داشته اند. سنگ ها بدون کتابت و هر کدام دارای علامت هندسی ویژه ای هستند. قنات بزرگ و تاریخی وزوان نیز، هم از جهت قدمت و هم ازجهت فناوری منحصر به فردش جای بحث و بررسی بسیار دارد.
قنات کهن وزوان یکی از یازده قنات ایرانی است که همراه با سایر قنات هایی از شهرهای دیگر ایران در سال 2016 به ثبت جهانی یونسکو رسیده و در ردیف میراث متعلق به بشریت قرار گرفته است. آنچه این سازه ی عظیم را متمایز می کند ایجاد بند و سد زیرزمینی در مسیر گالری قنات و امکان ذخیره سازی حجم زیادی از آب در فصل سرد سال است. قنات وزوان در یک بستر سنگی حفر شده است و بیشتر طول کوره قنات دارای دیواره ها و سقف سنگی هستند. در بسیاری از نقاط از لاشه سنگ های عظیمی برای استحکام سقف استفاده شده که در اصطلاح به آن قوچ بندی می گویند. استفاده از این فن در بسیاری از نواحی کوهستانی که سنگ فراوان یافت می شود معمول و مرسوم است و از طرفی اجرای آن به استحکام هرچه بیش تر سازه قنات کمک زیادی کرده و از تخریب و بند آمدن آب در مسیر جلوگیری می کند. این قنات دارای سه رشته فرعی است که به موازات هم حفر شده اند. رشته ی اصلی تا پای کوه سفید جوشقان ادامه دارد. رشته ی دیگر از شهر میمه تا مظهر قنات، دیگری از خیابان شریعتی شهر میمه به سمت شرق ادامه دارد و محل آخرین رشته در جهت غربی تا پارک قدس شهر میمه حفر شده است. به این ترتیب طول قنات با حساب رشته های دیگر آن در حدود چهل کیلومتراست. فاصله مظهر قنات تا سد یک کیلومتر، از بند تا آخرین حلقه چاه باز و موجود یک کیلومتر و یک کیلومتر آن در داخل شهر میمه قرار گرفته است. حلقه مادر چاه قنات وزوان در پای کوه سفید جوشقان قرار گرفته و در حدود هشتاد متر عمق دارد.
سد یا بند قنات وزوان در1200 متری از مادر چاه و در عمق 18 متری از سطح زمین قرار گرفته است. این سد در حقیقت یک دیوار سنگی در میان کوره قنات است که راه حلی قانع کننده برای جلوگیری از تخلیه ی ناخواسته آب می باشد. مقنیان در میانه ی قنات، در قسمتی که بین محل آبزای قنات(ترون یا تره کار) و محل انتقال آب (خشکون یا خشکه کار) است اقدام به ساخت سد کرده اند. در این محل سه سد در کنار هم بسته شده که در حال حاضر دو سد آن متروکه ولی سد سوم فعال و مورد بهره برداری است. سد اول سد کهنی است که قراین نشان می دهد متعلق به دوران ساسانی است. مدتی بعد به خاطر فرو نشستن سد دومی در مقابل آن می بندند که از تاریخ احداث و سازندگان آن آگاه نیستیم. با پایین نشستن آب کوره قنات سد دوم، سد سومی در کنار این دو سد بسته شده که هم اکنون نیز فعال است. (صفی نژاد-کاریز در ایران) در بررسی های انجام شده اخیر به نظر می رسد سد اصلی همان سد فعالی است که امروز هم مورد استفاده و بهره برداری قرار دارد و دو سد دیگر به نوعی به عنوان سد کمکی ساخته شده اند. بر دیواره های قنات و بر روی سنگ های سد آثاری از دوده و سیاهی به چشم می خورد که در بعضی منابع هم به آن اشاره شده است و دلیل آن را روشن کردن آتش برای استحکام سازه قنات ذکر کرده اند. در صورتی که مشاهدات میدانی احتمال تجمع و همنشینی میراب ها در فضای پشت سد در زمان خالی بودن آن و یا برگزاری مراسم و آیینی ویژه و افروختن آتش های بزرگ و مشعل ها در تاریکی زیر زمین بسیار قوی تر است.
سد زیرزمینی قنات وزوان ارتفاعی در حدود 9 متر دارد و تمام آن از سنگ است. محل ذخیره آب شامل هفت متر ارتفاع و بیش از دو متر و چهل سانتی متر از دیواره سد در داخل سنگهای سخت استحکام بخشی شده است. سنگچین دیواره سد جدای از آن که با گذشت نزدیک به سه هزار سال همچنان استوار و پا بر جا است نمایشی از هوشمندی و خبرگی مقنیان باستان است. قطعات سنگ با دقت انتخاب شده و برای پیوستگی کل آن از گچ مخصوصی استفاده کرده اند که در اصطلاح محلی به آن گچ چارو می گویند و به احتمال زیاد همان ساروج است. بر روی دیواره سد هفت دریچه یا خروجی وجود دارد که پنج دریچه قابل مشاهده است. در اصطلاح محلی به دریچه ها هله (Hole (می گویند. پایین ترین واولین دریچه که نزدیک به کف کوره قنات است را هله تخت یا دریچه تخت یا دریچه بند قنات می نامند و دریچه بالای آن دریچه روی تخت نام دارد. آخرین دریچه در بالای سد برای کنترل حجم آب پشت سد بوده و حکم سر ریز را دارد تا در صورت لزوم از فشار آب کاسته شود. در حقیقت می توان دریچه تخت یا هله تخت را مظهر زیر زمینی قنات وزوان هم به حساب آورد. پس می شود گفت قنات وزوان دارای دو مظهر یکی در زیر زمین و در پایین سد و یکی در سطح زمین و در جاییکه آب از قنات خارج می شود است. در اصطلاح مقنیان مظهر درون قنات را مظهر کور و مظهر واقع در سطح زمین و جایی که آب آفتابی می شود را مظهر روشن می گویند. آقای حسینعلی طاحونه دبیر بازنشسته فیزیک واز محلیان شهر وزوان است که اطلاعات جالبی درباره قنات وزوان دارد. او اشاره می کند که در سیصد متری بالای سد سه شکاف هرکدام به فاصله بیست متری وجود دارد که یکی از آنها دارای آب گرم، یکی دارای آب ولرم و دیگری دارای آب سرد بوده است. او در سال 1334 هنگامی که دوازده سال داشته است به واسطه کار در قنات مشاهده کرده است که آب از کف زمین مشابه چاه های آرتزین فوران می کند و گسلی باعث جدایی رشته آب سرد و گرم شده است. هنگامی که لازم است جریان آب به طور موقت مسدود شود به خصوص در فصل زمستان دریچه ها را پر می کنند و در نتیجه آب در پشت بند ذخیره و نگهداری می شود. دریچه ها از درون با چوب، پارچه و خاک رس بسته می شدند. در گذشته مسدود کننده اصلی کوزه ای سفالی بود که به دور آن پارچه می پیچیدند و به هنگام باز نمودن دریچه با ضربه زدن چوب دستی به درون کوزه آن را شکسته و آب از دریچه مورد نظر با فشار جاری می گردید. (صفی نژاد) از اوایل آذر ماه و با شروع روزهای سرد سال و نیاز کمتر به آب و برای جلوگیری از هدر رفت آن با بستن دریچه های سد اقدام به ذخیره سازی آب می کردند. دریچه ها تا بهار سال آینده بسته می ماندند و از نیمه فروردین ماه با انجام مراسم مخصوصی به مرور باز می شدند. البته اشاره به این موضوع ضرورت دارد که زمان باز کردن دریچه ها بستگی مستقیم به حجم آب ذخیره شده در پشت سد، میزان بارندگی سالیانه و همینطور نیاز به آب تغییر می کند. گاهی در بیست و پنجم اسفندماه، گاهی در اوایل فروردین ماه دریچه ها گشوده می شده است. در نهایت تخلیه آب پشت سد تا تیرماه ادامه داشته است.
برای رها سازی آب و باز کردن دریچه ها یک نفر میراب را که وظیفه ی اصلی و مخصوص او گشودن سد بوده است، با طناب و چرخ چاه به پایین می فرستادند. این کار با خواندن قرآن و در طی مراسمی ویژه انجام می شده است که متاسفانه از کیفیت و چگونگی برگزاری آن در دوره های پیش از اسلام اطلاعی در دست نیست. برای هر بار باز کردن و برای هرکدام از دریچه ها همین مناسبات انجام شده و در نهایت با دیلمی بزرگ سنگ تخت یا دریچه تخت را می گشودند. به طور معمول در فصل بهار، هنگامی که مزارع نیاز به آبیاری دارند از قسمت خشکون وارد قنات شده تا به سد برسند. سپس حفره های بالایی را باز و به آب اجازه خروج می دهند. اگر ابتدا حفره های پایینی باز شوند ممکن است سد در برابر نیروی ناگهانی آب در هم شکسته شده و مسئول باز کردن آب بند هم غرق شود. به همین دلیل دریچه ها یا هله ها به درستی و به ترتیب از بالا به پایین گشوده می شوند. بعد از باز شدن اولین دریچه صبر می کنند تا سطح آب به زیر دریچه پایینی برود تا نوبت به گشودن دریچه بعدی بشود. به این ترتیب تمام خروجی ها باز شده و آب ذخیره شده در پشت سد تخلیه می شود. این روش آبیاری و بستن آب در قنات به وسیله بند و ساخت سد زیر زمینی در مسیر کوره قنات تاثیر بسیار مطلوبی در ذخیره سازی آب و مدیریت آن در طول سال دارد. تا سال 1366 از پشت سد به شکل سنتی بهره می گرفتند ولی در این سال جهاد سازندگی محلی که به تعمیر این قنات پرداخت تمام دریچه های سنتی سد را مسدود و بر روی دریچه تخت یا مظهر درون قنات دو شیر فلکه بزرگ نصب نمود که بستن یا باز کردن آن با برنامه نیاز زارعین انجام می گیرد و مقدار آب مورد نیاز به دلخواه کم و زیاد می شود.( صفی نژاد-کاریز در ایران). با وجود قدمت زیاد و فناوری کم نظیر سد قنات کهن وزوان مطالعات و پژوهش های انجام شده کافی به نظر نمی رسد و با توجه به مشاهدات میدانی نگارنده بررسی های علمی و دقیق در سازه قنات و نظام آبیاری و همچنین آداب و رسوم و مردم شناسی آن لازم و ضروری است.