دشت هریشت
تلاقی رگ های زمین
دشت هِریشت (Herisht) با مساحت تقریبی ۵۰ کیلومتر مربع در محدوده شمال غربی استان یزد و در نزدیکی شهر اردکان قرار گرفته است. در روایت های تاریخی آمده بانویی به نام هریشته که از همراهان دختر یزد گرد بوده است به دنبال فرار از حمله اعراب، در این محل ناپدید شده و پیروان دین زرتشت در این ناحیه زیارتگاهی ساخته اند که به پیر سبز هریشت معروف است. هر ساله در ۲۸ فروردین ماه تعداد زیادی از زرتشتیان در این محل جمع شده و با فراهم آوردن پشته های بزرگی از خار و هیزم بیابان آن را به آتشکده شریف آباد اردکان برده و با روشن کردن آتش و تکرار لفظ هیرومبا جشنی بسیار دیدنی را برپا می کنند. بخشی از پهنه ی این دشت وسیع را امتداد کوه هایی قطع می کند که دامنه های آن درختان انجیر کوهی، زرشک و بوته های خوش بوی آویشن را می پرورانند.
جدای از آن رشته کوه های دشت هریشت منابع بزرگی از آهک، ماسه و سیلیس را در دل خود دارند. این موضوع غنی بودن و ارزش ذخایر این ناحیه را از نظر زمین شناسی می رساند و از طرفی استخراج بی رویه و پدیده کوه خواری توانسته چهره ی طبیعت بکر و زیبای این منطقه را تا آنجایی مخدوش کند که متاسفانه آسیب های جدی و جبران ناپذیری را به محیط زیست و پوشش گیاهی و جانوری آن وارد آورد.
در دشت هریشت مدتهاست که خبری از هوای پاکیزه و صاف نیست و آرامش و سکوت دل انگیز زیارتگاه پیر سبز هریشت جای خود را به صدای مهیب انفجار های پی در پی معادن کوچک و بزرگ داده است. این منطقه محل زیست گونه های جانوری خاصی نیز هست و حیواناتی چون عقاب طلایی، روباه، پا مسواکی، خار پشت، جوجه تیغی بزرگ که در زبان محلی به آن سیغول می گویند، گنجشک سینه سفید، بلبل کوهی، هولی تک تک، کبوتران چاهی، کبک و خرگوش دیده شده اند و خزندگانی چون شتر مار هریشت، مار جعفری و بزمجه در این بیابان مسکن دارند. جوجه تیغی ها در کتفال قنات ها یا همان پشته های خاک جمع شده در اطراف میله چاه و حتا گاهی در مسیرهای خشک شده کوره قنات لانه می سازند و حفره های درون دیواره میله چاه ها آشیانه کبوتران چاهی و پرندگان منطقه است. درختان گز و طاغ بسیاری هم جا به جا به چشم می خورد که جلوه ی زیبایی به آن بخشیده اند. در پهنه ی این دشت کاریزها، دَق ها (Daq) ، پایاب های بیابانی و سازه های آبی منحصر به فردی همچون آب انبار و سنگ آب، بوکن( Bookan ) و کوره های پخت کَوَل (Kaval ) سفالی و آجرهای خشتی وجود دارد. دق یا (playa) به زمین های رسی گفته می شود که بسیار هموار هستند و سطحِ آن ها به دلیلِ وجودِ مواد کربناته سفید رنگ و روشن است که در هنگام بارندگی آبگیری شده و به صورت پراکنده دریاچه های کوچک بزرگ فراوانی را در میان بیابان ایجاد می کنند. به نظر می رسد جریان های سطحی و فصلی سبب رسوبِ ریز دانه ها و سپس تشکیل این قشرِ سخت و نفوذ ناپذیر می شود. با فرسایشِ بادی در طیِ سالیانِ بعد سطحِ دق ها یکنواخت و صاف می شوند. این وضعیت در بیابان های ایران بسیار دیده می شود و به دلیلِ ریخت شناسیِ خاصِ آن بسیار جالبِ توجه است.
پس از بارندگی و آبگیری دق، آب ها به سمتِ رودخانه های فصلی جریان پیدا می کنند و با حرکت در مسیرِ ماسه ای و نفوذ پذیرِ رود، به درون قنات ها راه پیدا کرده و با تغذیه بافتِ خاک آن باعث می شوند که بسترِ قنات در اصطلاح شیردهی مناسبی داشته باشد. آب انبارهای سنگی و گنبدی شکل هم در بیابان هریشت بسیار جالب توجه هستند. آب انبارها در قسمتی که شیب مناسبی داشته ساخته میشده و در هنگام بارندگی مخزن آنها به راحتی از جریان آبهای سطحی پر آب می شده است. در بیشتر مواقع در کنار آب انبار ها آبشخور هایی برای سیراب کردن حیوانات هم ساخته می شد. سنگ آب ها نیز اهمیت زیادی دارند و به دو گروه سنگ آب های طبیعی و دست ساز تقسیم می شوند. شکل خاص و کاسه مانند برخی از سنگهای کوه های هریشت آن را برای ذخیره آب باران مناسب می کند. گاهی هم بعضی از آنها با تراشیدن توسط انسان شکل مطلوب برای جمع آوری آب را پیدا کرده اند و در طول سالیان متمادی مورد استفاده ی مقنیان، ساربانان، چوپانان و رهگذران بوده اند. سوای از ویژگی های پر شمار دشت هریشت و ظرفیت های گوناگونش که به آن پرداخته شد، پهنه ی این دشت محل تلاقی بیش از ۳۶ رشته قنات است که هر کدام سابقه ی تاریخی چند صد ساله دارند و حتا تعدادی از آنها هنوز هم در زیر لایه های سترگ تاریخ مدفون هستند. قنات های نِدوگ یا عیش آباد ، مزرعه عبدالله، علی آباد، هاشم آباد، تقی آباد، صادق آباد، هِریشته، مهدی آباد، قاسم آباد، زمان آباد، مهد آباد، عیسو آباد و زَردُگ مدفون شده تنها تعدادی از قنات های منطقه هستند. بیش تر این کاریز ها از سفره های آبی دامنه های کوه های دم هفت، خرانق( Kharanaq) و چک چک تغذیه شده و تا شهرهای اردکان و احمدآباد امتداد یافته اند و در طول مسیر خود روستاها و آبادی های کوچک و بزرگ بسیاری را سیراب می کرده و به ساکنانش زندگی می بخشیده اند.
تصاویر هوایی از دشت هریشت و مجموعه قنوات آن اندیشه و خیال آدمی را به هیاهو می اندازد و عجیب تر آن که تلاقی مسیر کوره های چند قنات، مقنیان را بر آن داشته تا با بهره گیری از فنون خاصی و یا با استفاده از دانش بومی و خلاقیت فردی خود، مسیر هر کدام از کوره ها را از بالا یا از زیر کوره دیگر عبور داده و دنیایی از هنر و فناوری را به نمایش بگذارند. نیک سرشتی و خیر خواهی مقنیان در دل این دشت سوزان به همین جا ختم نمی شود و از آنجایی پیداست که در فواصل مختلف پایاب هایی برای سیراب کردن حیواناتی که در این منطقه زندگی می کرده اند و همینطور برای دسترسی کاروان ها و تشنگان در راه مانده به آبی پاکیزه و گوارا ایجاد کرده و کنده اند. در کنار هر کدام از میله چاه های میان بیابان گاهی تکه سفال سبویی شکسته یا قسمتی از کرباس لباس مقنیان به چشم می خورد و گواهی می دهد که پدید آورندگان این سازه های عظیم و منحصر به فرد در هزار توی زمان و در فواصل بی انتهای تاریخ در گمنامی فراموش شده اند. حتا در کنار بسیاری از مسیر قنات ها به گفته کارشناسان سنگ های بزرگ و سیاهی که به نوعی سنگ مزار مقنیان به شمار می رود دیده شده است. نبود اطلاعات کافی درباره مجموعه قنوات دشت هریشت و نیاز به مشاهدات میدانی دقیق باعث شد تا در سال ۱۳۹۶ با همکاری آقای جواد قانعی استاد کار و کارشناس قنات و فعال گردشگری آب و کاریز، آقای نادر پیری اردکانی پژوهشگر و آقای محسن میرجانی باستان شناس گروهی برای کاوش و کنکاش در دشت هریشت اردکان تشکیل بشود که در طی فعالیت کوتاه خود موفق به دریافت نتیجه های بسیار مطلوبی از ظرفیت های نهفته منطقه و کاریز های آن شدند.
ویژگی منحصر به فرد دیگر قنات های دشت هریشت وجود استراحت گاه های متعدد در نزدیکی محل کار مقنیان است که در حال حاضر در زیر لایه های خاک و ریگزارهای بیابان مدفون است اما با توجه به مقایسه با نمونه های دیگر که در اطراف شهر یزد، میبد و اردکان قرار گرفته اند می توان حدس زد که تعداد زیادی از این نوع استراحت گاه ها که در بین مقنیان یزدی به بوکن (Bookan) معروف است با اشاره به تعدد کاریزها در این ناحیه وجود دارند. با در نظر داشتن تمامی موارد اشاره شده، دشت هریشت اردکان می تواند به عنوان یکی از مهم ترین و با ارزش ترین منظر ها برای انجام مطالعات و پژوهش در رابطه با آب و کاریز باشد. یکی از منحصر به فرد ترین قنات ها در این منطقه قنات عیش آباد یا قنات نِدوگ (Nedo) است که در حال حاضر بخشی از آن برای بازدید عموم و آشنایی نزدیک با کاریز و شیوه انتقال آب توسط آن آماده سازی شده است. این مسیر که محل ورودش از طریق یک پایاب بیابانی است با عبور از یک طبقه از آن که به مرور زمان خشک شده است به محل اصلی کوره و محل جریان آب متصل شده و بیننده را با فضایی بکر رو به رو می کند تا تصوری نزدیک به واقعیت از کاریز و شیوه کار مقنیان داشته باشد.
در فضای زیر زمین و در میان کوره قنات هنوز هم می توان رد کلنگ مقنیان از یاد رفته را دید و شاید تنها آنجا در دالان های تنگ و تاریک بشود به مفهوم روشنایی پی برد و برای مدتی هرچند کوتاه با آب همسفر شد. دشت هریشت اردکان با تمامی ظرفیت های برشمرده ی طبیعی و تاریخی خود می تواند نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح جهانی مطرح باشد. در جغرافیای سرزمین ایران کمتر جایی را می توان یافت که از نظر تمرکز تعداد زیادی از کاریزها، سازه های آبی طبیعی و دست کند و به کار گیری دانش و فناوری بومی دارای چنین موقعیت منحصر به فرد و قدرتمندی باشد. با این وجود بی توجهی به کاریزها و حرایم آنها در پی خشک شدن و خشکاندنشان و کشف معادن و منابع پرشمار و انفجار های پی در پی که سبب تخریب مسیر کاریزها و مسدود شدنشان و کوچ حیات وحش به نقاط دیگر شده، دشت هریشت را در وضعیتی قرار داده که آن را با تخریب و تهاجم روز افزونی مواجه کرده است.