دستی در خاک دستی بر آتش
درباره فن حفر کاریز آنچه جالب توجه است توانایی و هوشمندی یک فرد مقنی است که در حقیقت بازیگر اصلی این ماجرا و پدید آورنده ی آن چیزی است که همواره شگفتی آور است؛ قنات. یک فرد مقنی جدای از کند و کاو در دل زمین و آموختن تمامی فنون مربوط به آن باید از آهنگری و ساخت ابزار، نجاری و طناب بافی هم سر رشته داشته باشد. مقنیان پس از انجام کار در کنار قنات به آهنگری (چیلونگری) و ترمیم ابزار کار خود مشغول می شدند. بسیاری از بوکن ها ( اقامتگاه موقت مقنیان) مجهز به کوره و دم برای آهنگری بوده است. به همین دلیل شاید عنوان این نوشتار بتواند تا حدی گویای آن چیزی باشد که مقنیان در طول زندگی پربار خود به آن مسلط بوده و از این دانش در راه آبادانی سرزمین ایران بهره گرفته اند: دستی در خاک و دستی بر آتش. مجموعه گنجینه قنات اردکان مدتی است با فراهم آوردن ابزار آلات حفر کاریز در قالب موزه ی قنات نقش بسیار مهمی در شناساندن و معرفی این فن در بین علاقه مندان داشته است. به همین جهت گفتگویی با مدیریت این مجموعه انجام گرفته است که در ادامه از نظر می گذرد.
لطفا خودتان را معرفی کنید.
اینجانب جواد قانعی اردکان استادکار تجربی و از کارشناسان قنات در استان یزد هستم که از سن شش سالگی همراه با پدر خود استاد محمد قانعی اردکان کار در قنات را آغاز کردم. خانواده من به شغل مقنی گری اشتغال داشته اند و من جدای از پدر از آموزش های اساتید مختلف در گوشه و کنار ایران بهره بردم. مرحوم استاد قاسم هاتفی که دایی من بودند و مرحوم استاد علی مقنی باشیان از کارشناسان خبره قنات نقش ویژه ای در آموزش بنده داشته اند.
درباره گنجینه قنات برایمان بگویید ؟ مجموعه گردشگری گنجینه قنات اردکان در شهر اردکان واقع در استان یزد از سال 1396 فعالیت خود را آغاز کرده است و شامل موزه قنات، مسیر قنات خشک و قنات آبدار است.
موزه قنات شامل چه اشیایی است ؟ موزه قنات مجموعه ای از ادوات کندوکاو در قنات و ابزار کار مقنیان است که برای اولین بار در ایران این مجموعه فراهم آمده است. از انواع ابزار حفاری در قنات گرفته تا انواع چراغ ها، پیه سوزها، ابزار تراز کشی، جهت نمایی، انواع کلنگ های آبگیر کنی و کار کنی، بونه تراشی (سقف تراشی)، کلنگ میله چاه کنی، انواع دیلم، ادوات سنجش زمان و آب، بیلچه، وسایل پخت و پز مقنیان و به طور خلاصه هر آنچه که در طول زندگی یک فرد مقنی در هنگام کار مورد نیاز و استفاده او بوده است در این مجموعه گرد هم آمده.
ایده ایجاد موزه قنات چگونه به ذهنتان رسید ؟ از همان زمان کودکی که به همراه پدر، عموها و دایی خود در قنات کار می کردم و از آنها می آموختم همیشه در دل خود آرزو داشتم که روزی بتوانم ابزار و ادوات کار مقنیان را جمع آوری کنم و نمونه های مختلفی از آن را داشته باشم. با گذشت زمان علاقه ام به این کار بیش تر شد و می خواستم دیگران را هم با دانش بومی قنات و این شغل سخت و طاقت فرسا و البته ارزشمند، آشنا کنم. این فکر همیشه با من بود و در طی سفرهای بسیار به شهرهای مختلف ایران، هرکجا نمونه ای از ابزار کار که دارای قدمت و فن ساخت ویژه ای بود توجه مرا به خود جلب می کرد. پس از مدتی توانستم از این طریق مجموعه کاملی از انواع ابزار آلات مورد استفاده مقنیان را فراهم آورم. تا این که سرانجام در سال 1398 و با همکاری اداره میراث فرهنگی شهرستان اردکان موفق به ثبت ملی ادوات حفر کاریز شده و برای اولین بار در ایران توانستیم مجموعه ای خصوصی از ابزار کندوکاو در قنات را با عنوان موزه قنات یا موزه گنجینه قنات اردکان به نمایش بگذاریم.
در مورد اشیای موزه بیش تر توضیح دهید ؟ هر کدام از ابزاری که در موزه ی قنات قرار دارند به نوعی نشان دهنده چگونگی روند کار در قنات و نمایشی از هوشمندی، توانایی و خبرگی سازندگان آنها و کسانی است که این ابزار را به کار می گرفته اند. این ابزار در نگاه اول بسیار ساده هستند و شاید حتا کار کردن با آنها هم آسان به نظر برسد. اما در اصل این شکوه و شگفتی فناوری حفر کاریز است که با ابزار آلاتی ساده و محدود چنین سازه ی عظیم و پیچیده ای خلق شده است.
اما این اشیا تنها محدود به ابزار حفر کاریز نمی شوند ؟ بله همینطور است. چون داستان کاریزها به حفر آنها ختم نمی شود و پس از به دست آمدن آب و هدایت آن به شهرها و روستاها با نظام های پیچیده و گوناگون تقسیم بندی و سنجش حجم آب رو به رو هستیم که هرکدام نیازمند ابزار خاص خود است و در این مجموعه بخشی از اشیا به این موضوع اختصاص داده شده است. البته گفتنی است که نظام تقسیم آب و واحدهای اندازه گیری و مدار گردش آب در هر ناحیه مخصوص به خود است و به عوامل زیادی بستگی دارد اما در هر صورت بیشتر روستاها و شهرهای ایران در به کار گیری تعداد زیادی از این اشیا و ابزار مشترک هستند.
آیا به هدف خود که آشنایی بیشتر افراد با حرفه مقنی گری بوده نزدیک شده اید؟
میتوانم این را با اطمینان بگویم که افرادی که از این مجموعه بازدید می کنند و با قنات و ابزار کار آن از نزدیک آشنا می شوند این مجموعه را با احساس و دیدگاه دیگری ترک می کنند. این موضوع هم سن و سال نمی شناسد و کودک و پیر و جوان پس از آشنایی با قنات نسبت به آن احساس مسئولیت می کنند و به پدیدآورندگان آن درود می فرستند. وقتی این بازخوردها را می بینم فکر می کنم به هدف خود نزدیک شده ام. چون قبل از هرچیز علاقه و توجه یک هموطن را به کاریز جلب کرده ام.
سپاس که در این گفتگو شرکت کردید و با آرزوی موفقیت برای شما.
من هم از شما تشکر می کنم و امیدوارم توجه به کاریزها و دانش و فرهنگ و آداب و رسوم نهفته در آن اولویت میراث دوستان و پژوهشگران باشد چرا که زندگی امروزمان و پایداری سرزمین ایران را مدیون کاریزها و گمنامانی هستیم که با کار طاقت فرسا در اعماق زمین از روزگاری دور به درازای تمام تاریخ ایران زندگی را برایمان ممکن کرده اند.
